Wipperfürth im Kartenbild
Das Bergische Land auf 89 Karten des 16. bis 19.
Jahrhunderts
zusammengestellt von Dr. Frank Berger
zusammeng
Die historische Kartographie
des Bergischen Landes wartet noch auf ihre Erforschung. Dabei war es
gerade das Herzogtum Berg, das mit zwei höchst innovativen Kartenwerken
aufwarten konnte, der Topographia Ducatus Montani des Erich Philipp
Ploennies von 1715 (Neudruck von Burkhard Dietz, Bergischer
Geschichtsverein, Neustadt 1988) und der großartigen Topographischen
Karte von dem Herzogtum Berg, von Carl Friedrich von Wiebeking,
Düsseldorf 1789/ 1792. Von diesem Kartenwerk konnte der Heimat- und
Geschichtsverein Wipperfürth jüngst ein Exemplar erwerben. Die ältesten
Darstellungen des Bergischen Landes erfolgten meist auf den beliebten
Rheinlaufkarten des 16. Jahrhunderts. Seit Gerhard Mercator (1512-1594)
wurde das Herzogtum Berg auf den Karten selbst zum Thema.
Diese Zusammenstellung basiert in
erster Linie auf dem Erwerb von originalen Karten mit der Darstellung
des Bergischen Landes. Zudem sind einige wenige regionale Kartenwerke
erschienen, die unser Gebiet am Rande betreffen. Die Kalle AG in
Wiesbaden ermöglichte 1975 den von Klaus Stopp besorgten Nachdruck von
18 monumentalen Rheinlaufkarten. Walter Hostert publizierte 1982 einen
Ausstellungskatalog „Historische Landkarten“ aus der Sammlung des
Museums der Stadt Lüdenscheid und Uwe Schwarz gab 2005 beim Emons-Verlag
in Köln einen Band „Köln und sein Umland auf alten Karten“ heraus. Alle
drei Werke haben das Bergische Land nicht zum Thema, bilden jedoch
größere Teile davon ab.
Viele der Karten vornehmlich
des 17. und 18. Jahrhunderts können im Kunsthandel erworben werden. Sie
sind oft nicht eigentlich selten. Wobei die Preise dieser Karten in
Frankreich und den Niederlanden günstiger sind als in Deutschland.
Kartensammlungen mit Beständen zum Bergischen Land haben natürlich die
großen Museen und Archiven in Düsseldorf, Köln und Wuppertal sowie der
Staatsbibliothek zu Berlin.
Die Anordnung der Karten geschieht
nach der geographischen Ausrichtung. Zunächst war es alles andere als
selbstverständlich, dass „Nord“ oben auf der Karte war. Im 16.
Jahrhundert orientierten sich eine Vielzahl der Karten am Rheinlauf, der
gerne waagerecht dargestellt wurde. Daher sind die großen
Rheinlaufkarten in der Regel gewestet, West ist also oben. Oder sie sind
geostet. Selbst Carl Friedrich von Wiebeking, ein hochgerühmter
Wasserbauingenieur, setzte Wipperfürth noch 1792 an den oberen Rand
seiner Karte des Bergischen Landes. Genordete Karten gab es mehrheitlich
aber schon seit dem 17. Jahrhundert.
Es wäre schön, wenn sich diese
Zusammenstellung erweitern ließe. Die Texte und Beschreibungen zu den
Karten sind nicht wissenschaftlich vollständig. Ziel ist es in erster
Linie, das historische Kartenbild in Großraum Wipperfürth darzustellen.
Hinweise und Ergänzungen sind erbeten an
frankjberger@arcor.de
Ein Vorbild dazu
gibt es. Es ist die Kartensammlung von 12000 Karten, gesammelt um 1750
von Bernhard Paul Moll, im Mährischen Museum in Brünn. Diese Karten sind
auf einer vorbildlichen Webseite zugänglich: „mapy.mzk.cz“. Darin
befinden sich auch interessante Karten mit der Darstellung des
Bergischen Landes.
Westen ist oben
02 Caspar Vopelius, Rheinlaufkarte, Kalle.
Reprint.
03
Gerardus de Jode (1509-1591), TRACTUS RHENI TABULA, Antwerpen 1569.
Kalle. Reprint.
04 a bis c - Dietrich de Bry (1528-1598), RHENI
FLVVII DESCRIPTIONEM, Frankfurt 1594. Kalle. Reprint.
05 Der Rhein-Strom, Anonym um 1630, Kalle.
Reprint.
06 David Funck (1642-1709), NOVA TRACTUS TOTIUS
RHENI, Kalle. Reprint.
08 Johann Bussemacher (tätig 1580-1613), RECENS
ET GERMANIA RHEINI ... DESCRIPTIO, Köln 1604. Kalle. Reprint.
09 Die erste Tafel des Rheinstroms, um 1600.
Kalle. Reprint.
11 Hipschman Sculpsit, Totius fluminis Rheni
delineatio. Kalle. Reprint.
12. Johann Christoph
Lochner, Neuste Beschreibung des Rheinstroms.
Kalle.
Reprint.
13. Hugo Allardt, Kalver Straat, Totius Rheini.
Kalle. Reprint.
14. Blaeu, RHENUS, gewidmet Andreas Bicker,
Amsterdam. Kalle. Reprint.
15. F. de Witt, Amsterdam, Fluviorum Rheni, ex
offic. Mortier. Kalle. Reprint.
16. Le Rhin en Allemagne, um 1700. Kalle.
Reprint.
18. Hessel Gerritzoon, De hertochdommen Gulick,
Cleve, Berghe…, Amsterdam 1610. Schwarz 54f. Kopie.
19. Hessel, Gerritzoon, Amsterdam 1610,
uncoloriert. Kopie.
20a
bis c -
(Jansz
Janszoon), Ducatus Iuliacensis, Cliviensis, Montensis et Com: Marciae et
Rapens-Bergae, Amsterdam 1648, M 1 :1.370.000 ; 15x19 cm ; coloriert, FB
21a bis b - Joannes Janssonius, Amsterdam ab 1638
nach G. Blaeu/ J. Gigas um 1645, COLONIENSIS ARCHIEPISCOPATUS,
1:480.000; 28,5 x 37 cm; FB.
22a bis b - Joannes Janssonius, Amsterdam ab 1638
nach G. Blaeu/ J. Gigas um 1645, COLONIENSIS ARCHIEPISCOPATUS 1:720.000;
18,5 x 25 cm; FB.
23a bis b - Joannes Janssonius, Amsterdam ab 1638
nach G. Blaeu/ J. Gigas um 1645, COLONIENSIS ARCHIEPISCOPATUS,
1:350.000; 38 x 48 cm; FB.
24 a bis d - Sebastian de Pontault de Beaulieu (1612-1674),
Paris 1668, 1:550.000, 15,1x10,7 CARTE DE L`ARCHEVESCHE DE COLOGNE, FB.
Osten ist oben
25a bis c - Christian Schrot (1532-1608).
WESTPHALIAE TOTIUS,
FINITIMARUMQUE REGIONUM ACCURATA DESCRIPTIO,
1579, 50 x 34 cm;
1:570.000; Hostert S. 12; Engel, Westfälische Forschungen 1957. Kopie.
26 Sebastian Schrot, WESTFALIAE TOTIUS
DESCRIPTIO, hg. von Johann Bussemacher, 25x18,5 cm, Köln um 1600.
Hostert, S. 14. Kopie.
28a bis b - Matthias Quad, DIOECESIS COLONIENSIS. Köln
1596/ 1600, 30,5 x 22,5 cm. Schwarz S. 50f. Kopie.
29a bis b - Petrus Kaerius, COLONIENSIS DIOECESIS, P van
de Keere (1571-1646), Karte um 1605. 9 x 12 cm. FB.
30a bis c - Hendrik de
Hondt, hg. von Peter Schenk und Gerard Valck Amsterdam um 1690, 1:
210.000, 56x44,5, geostet – BERGE DUCATUS MARCK COMITATUS in Kartusche
unter Köln, links bergisches und rechts davon märkisches Wappen, links
oben Karteneinschub Soest, links unten Maßstab in deutschen Meilen und
„Amstelodami sumptibus Henrici Hondii.“, FB.
31
L`ARCHEVESCHE DE COLOGNE, Christoph Tassin, Paris 1633/ 1644.
Schwarz, S. 60f. Kopie.
32a bis c - Carl Friedrich von
Wiebeking, Topographische Carte vom Herzogthum Berg, Düsseldorf 1790/
1792, 1:50.000 182x116 cm. 5 Blatt.
FB.
Süden ist oben
34 Nicolas Geelkerken, DUCATUS IULIACENSIS, um
1620. Hostert 109. Kopie.
Norden ist oben
36a bis c - Hondius nach Mercator,
BERGHE DUCATUS MARCK COMITATUS ET COLONIENSIS DIOECESIS um1628, 32,5x46
FB.
38 bis 38 b Matthias Quad, BERGHE DUCATUS MARCK COMITATUS
ET COLONIENSIS DIOECESIS, Köln 1602. Hostert 108. Kopie.
39 Westphaliae Tabula Tertia, frühes 17. Jh.,
oben VON WESTPHALEN 229, koloriert. 23 x 18 cm. FB.
40 Westphaliae Tabula Tertia, frühes 17. Jh.,
19,5 x 14,5 cm, unkoloriert, andere Kartusche, FB.
41 bis 41a - Abbildung der Landschaften Berg, Cleve und
Marck, 1630. Hostert. Kopie.
42 Müller, Kärtlein XLIII, 1702. FB.
43 Matthias Quad, Marchiae Comitatus, Köln 1600.
Hostert S. 115. Kopie.
44 Johannes Metellus (1520-1597), MARCHIAE
COMITATUS, Köln 1600. Hostert S. 114. Kopie.
46 bis 46a - IULIACENSIS ET
MONTENSIS DVCATVS = De Hertoghdomen GVLICK eb BERGHE in Kartusche, links
unten auf der Karte, links Reiter, rechts Soldat mit Helm. Oben rechts
Putto in Kartusche mit den Wappen Gulick (links) und Berghe (rechts),
unten rechts zwei Putten mit Zirkel, dazwischen Weltmodell auf Maßstab
mit Millieria Germanica communia. Blaeu/ Janssonius Erben, um 1680 50 x
38,5 FB.
47a
bis c
Nicolas Sanson (1600.1667) und Pierre Mariette (1603-1657), ESTATS de la
Succession de CLEVES et JULIERS, Paris nach 1648.
M !:870.000 ; 37 x 54 cm. FB.
48a
bis b -
Justinus Danckerts, Amsterdam. ARCHIEPISCOPATUS ET ELECTORATUS
COLONIENSIS DUCATUUM IULIACENSIS MONTENSIS LIMBURGENSIS COMITATUS
MEURSIAE ET GELDRIAE HISPANICAE.
Novissima Descriptio per Iustinum Danckerts Amstelodami cum privilegio
ordinum Hollandiae et Westfrisiae. Daneben links oben Deutsche Meilen,
rechts oben französische Meilen. N Wesel, O Lüdenscheid, S Koblenz, W
Lüttich.
59 x 51
Territorien randcoloriert. FB.
49a
bis b -
Vincenzo Coronelli (1650-1718), SETTENTRIONALE degli stati DELL`
ELETTORE DI COLONIA, Venedig um 1692.
M 1:192.000; 45 x 61 cm. FB
50 Nicolas de Fer, Rheinlaufkarte, Ausschnitt,
1689, Schwarz S. 31. Kopie.
51a bis b - Erich Philipp Ploennies, Ducatus Montium
Delineatio, Düsseldorf 1715. Nachdruck Bergischer Geschichtsverein 1988.
52a
bis b - S.
Sanson bei Covens und Mortier, Amsterdam um 1720, 1 : 230.000 ;
42,5x55,5 – LE DUCHE DE BERG, LE CONTE DE HOMBERG, LES
SEIGNEURIES DE HARDENBERG . FB.
53a bis b - Nicolas Sanson bei Ch.
Jaillot, 1681, 1 : 230.000 42,5x55,5 – LE DUCHE DE BERG, LE CONTE DE
HOMBERG, LES SEIGNEURIES DE HARDENBERG , Ausgabe 1760, FB.
55a
bis c -
Robert. CERCLE DE WESTPHALIE divisé en tous ses ETATS ET SOUVERAINITÉS,
par le Sr. ROBERT in Kartusche links von Arnhem.
Links oben Supplement Ostfriesland und
Oldenburg, rechts unten vier Maßstäbe in 100 geometrische Schritte,
deutsche Meilen, große deutsche Meilen und Meilen pro Stunde.
Territorien randcoloriert.
48 x
59,5 FB.
60a
bis b - G.-L.
Le Rouge (1707-1790), Paris 1743.
L´ELECTORAT DE COLOGNE LE DUCHE DE BERGUE ET JULIERS – M 1 :
640.000 ; 20x27 cm. FB.
62
Etienne Louis Crépy (1700-1759) Nachfolger von LeRouge, 1767, COMTÉ DE
LA MARCK, 1:390.000; 21 x 28 cm; FB.
63 Karte der Grafschaft Marck, von Berger 1779;
Hostert 124; Kopie.
64a bis c - Nicolaus Visscher (1618-1679), Amsterdam,
ARCHIEPISCOPATUS et ELECTORATUS COLONIENSIS maximaeque partes DUCATUUM
IULIACENSIS CLIVIENSIS ET MONTENSIS, oder Nikolaus Visscher II
(1649-1702), fortgeführt von Petrus Schenk (1693-1775), 45 x 58 cm, FB.
68a bis c - M. Seutter, Augsburg 1:300.000 56x48
MAPPA.GEOGRAPHICA CONTINENS ARCHIEPISCOPATUM ET ELECTORATUM COLONIENSEM
CUM COMTERMINIS DVCATIBUS IULIACENSI ET MONTENSI FB.
69a bis c - Johann Baptist
Homann (1664-1724), ARCHIEPISCOPATUS et ELECTORATUS
COLONIENSIS et ut DUCATUM IULIACENSIS et MONTENSIS, 1 : 317.000 ; 48 x
56 cm. FB.
70a bis b -
Johann Matthias Hase, 1684-1742 (Homanns Erben) Nürnberg 1739/1753, 1:
340.000, col, genordet, 48,2x56,8 - DUCATUS IULIACI & BERGENSIS...
Schwarz 72f. und 132. FB.
71a bis b - Franz Ludwig Güssefeld (1744-1808),
DER RHEIN, die Maas und die Mosel mit den anliegenden Ländern....
Nürnberg, bei den Homännischen Erben 1783. 1 : 900.000; 60 x 48 cm. FB.
72 M.
Bonne, Ingénieur –Hydrographe de la Marine, CERCLE DE WESTPHALIE, Um
1790. 23,5 x 35 cm. FB.
74a bis b - Großer
Atlas von Joseph Reilly (1766-1820). 56 x 43,5, 1 : 520.000; Territorien
randcoloriert, rechts oben N.54, rechts unten N.IX. FB
75 Joseph Reilly, Das Erzstift und Kurfürstenthum
Köln, Nro. 220. 29 x 24 cm. FB.
76a bis b - Joseph Reilly,
Das Herzogthum Berg, Nro. 201.
1 : 520.000; 21,5 x 26 cm. FB
77 Joseph Reilly, Die
Grafschaft Mark, Nro. 282.
M 1: 383.000; 21 x 28 cm. Ausschnitt.
FB
82 bis 82b - Von Müffling. Nördliches Bergisches
Land, Aufgenommen und gezeichnet 1824 durch Adolf von Poyda, Premier
Lieutenant. 1: 20.000, vergrößert auf 1: 25.000, Blatt 4810. Reprint.
86a bis b - Preussische Uraufnahme, 1844 von
Borcke und 1844 von Frankenberg, 1: 25:000 Blatt 4810 Wipperfürth.
Reprint.
+
87 Topographische Karte von Rheinland und
Westfalen, Blatt 37 Lüdenscheid, 1: 80.000 1841-1858, Reduktion der
Uraufnahme. Reprint.
88 bis 88a - Preussische Landesaufnahme 1894/1896
(Neuaufnahme) 1: 25.000, Blatt 4810 Wipperfürth. Reprint.
89 Karte des Deutschen Reiches, sog.
„Generalstabskarte“, 1896/ 1897, M 1:100.000. FB